Titringur hjá Norsk Hydro vegna krafna íslenskra fjárfesta

Áfram er unnið að áformum um stórfellda uppbyggingu í stóriðju hér á landi - á Norðurlandi og á Vesturlandi. Eins og fram kemur í úttekt Björns Inga Hrafnssonar er leiðin að frekari álframleiðslu ekki bein og breið, heldur líkari holóttum íslenskum fjallvegi.

Óhætt er að segja að úrskurðar skipulagsstjóra vegna Kárahnjúkavirkjunar sé beðið með eftirvæntingu en starfsfólk Skipulagsstofnunar hefur farið hörðum höndum yfir athugasemdir frá því í apríl. Alls bárust um fjögur hundruð athugasemdir vegna umhverfismats þessarar langstærstu virkjunarframkvæmdar í sögu þjóðarinnar, en aðeins einu sinni hafa stofnuninni borist fleiri athugasemdir eftir að lög voru sett um mat á umhverfisáhrifum.

Upphaflega átti Skipulagsstofnun að kveða upp úrskurð sinn 13. júlí sl. en því var frestað m.a. vegna þess að Landsvirkjun, framkvæmdaraðili virkjunarinnar, tók sér lengri tíma en ætlað var til að svara innkomnum athugasemdum. Gert er ráð fyrir úrskurðinum í dag eða á morgun.

Fjölmargir óvissuþættir sem tafið geta framgang málsins

Hver sem úrskurðurinn verður halda forráðamenn Reyðarálsverkefnisins fast við fyrri áætlanir sínar um að lokaákvörðun verði tekin 1. febrúar nk. um hvort ráðist verður í byggingu álvers á Reyðarfirði eða ekki. Hins vegar eru ótal óvissuþættir enn sem hindranir á þeirri leið og samkvæmt heimildum Morgunblaðsins er ekki talið ólíklegra að framkvæmdir við virkjun og álver fyrir austan, verði af þeim á annað borð, geti frestast um eitt ár. Fyrir því eru ýmsar ástæður, t.d. umhverfisáhrif, árstíðabundinn framkvæmdatími og óvissa varðandi fjármögnun hér innanlands en stefnt er að því að álverið á Reyðarfirði verði í meirihlutaeigu Íslendinga. Enn er þó of snemmt að fullyrða neitt í þessum efnum.

Hvað áform um stórfellda stækkun álvers Norðuráls á Grundartanga áhrærirer mun betri tónn í aðilum máls en í vetur og vor þegar útlit var jafnvel fyrir að ekkert yrði af frekari framkvæmdum. Í byrjun síðasta mánaðar lögðu iðnaðar- og fjármálaráðuneyti fram fyrstu hugmyndir um breytingar á fjárfestingarsamningi um byggingu og rekstur álversins á Grundartanga. Samningsaðilar höfðu sett sér það markmið að meginlínur varðandi skatta- og aðstöðumál annars vegar og orkumál hins vegar lægju fyrir í lok júní og var á forráðamönnum Norðuráls að heyra að þessar hugmyndir ráðuneytanna gæfu góð fyrirheit um að áframhald geti orðið á viðræðunum.

Í fyrra mánuði hóf Norðurál viðræður við fjármögnunaraðila og birgja til þess að tímaáætlanir stæðust. Fór fyrsti fundurinn fram í New York á dögunum en áfram er stefnt að því að endanleg niðurstaða liggi fyrir í mars á næsta ári.

Þá hefur ágætur gangur verið í viðræðum Norðuráls og Landsvirkjunar um orkuverð, þótt þær séu enn á byrjunarstigi. Sem nærri má geta mótast viðræðurnar mjög af þeirri staðreynd að Landsvirkjun hefur enn ekki fengið leyfi til byggingar nauðsynlegra mannvirkja til að uppfylla raforkuþörf stækkaðs álvers á Grundartanga, t.d. fyrirhuguðu Norðlingaöldulóni.

Það setur nokkuð mark sitt á viðræðurnar að forsvarsmenn Norðuráls vilja fá n.k. afslátt af orkuverðinu í upphafi samningstímans en Landsvirkjun er fremur á því að bjóða svipuð kjör og ætlað er að gildi um Kárahnjúkavirkjun og Reyðarálsverkefnið. Rök Norðuráls fyrir kröfum um afslátt á orkuverði byggjast m.a. á því, samkvæmt heimildum Morgunblaðsins, að fyrirtækið vilji í raun stækka upp í 240 þúsund tonn. Ljóst sé hins vegar að ekki sé til orka fyrir svo mikilli stækkun og því sé stækkun upp í 180 þúsund tonn alls ekki jafnhagkvæm fyrir fyrirtækið. Þannig þurfi til að mynda að fjárfesta í jafndýrum vélum og tækjabúnaði fyrir 180 þúsund tonna álver og 240 þúsund tonna álver. Í seinna tilvikinu sé slík fjárfesting hins vegar mun arðbærari, eins og gefur að skilja.

Afstaða LSR veldur uppnámi

Segja má að óvissan varðandi Reyðarálsverkefnið á Austurlandi sé allt annars eðlis en gagnvart áformum um stækkun álversins á Grundartanga. Í fyrrnefnda verkefninu er um að ræða viðamikið og flókið samstarf erlendra og innlendra fjárfesta, viðkvæma samninga og gríðarlega fjármögnun sem enn sér ekki fyrir endann á, og er að nokkru leyti jafnvel á frumstigi. Í síðarnefnda verkefninu er á hinn bóginn um að ræða samningagerð milli íslenskra stjórnvalda og erlends fyrirtækis sem þegar rekur hér stóriðju og hefur reynslu af íslenskum atvinnurekstri. Í báðum tilfellum fléttast hins vegar inn flókin og viðkvæm umhverfisáhrif og vandkvæði Landsvirkjunar og fleiri orkufyrirtækja við að uppfylla þá gríðarlegu þörf fyrir raforku sem svo umfangsmikil stóriðja óneitanlega hefur.

Eins og fram kom í Morgunblaðinu í fyrri viku hljóp snurða á þráðinn í samstarfi sex helstu lífeyrissjóða landsins um þátttöku í Reyðarálsverkefninu með því að annar stærsti lífeyrissjóður landsins, Lífeyrissjóður starfsmanna ríkisins (LSR), ákvað að verða að óbreyttu ekki með í samstarfshópi um könnunarviðræður við lánastofnanir og öflun gagna.

Til stóð að stærstu lífeyrissjóðirnir sameinuðust um starfshópinn til að vinna að áætlun og greinargerð um fyrirhugað álver á Reyðarfirði til að leggja fyrir stjórnir sjóðanna.

Rétt er að geta þess að engin formleg afstaða hefur verið tekin til Reyðarálsverkefnisins af stjórn LSR, sem er einn öflugasti fjárfestir landsins, en ekki reyndist meirihluti fyrir því innan stjórnar sjóðsins að eiga aðild að könnunarviðræðunum. Ekki til formlegrar atkvæðagreiðslu um málið, en ljóst lá fyrir að atkvæði launagreiðenda og lífeyrisþega féllu á jöfnu. Meirihluta atkvæða þarf til að taka ákvarðanir innan stjórnarinnar.

Samkvæmt heimildum Morgunblaðsins hefur afstaða LSR valdið miklum titringi hjá stjórnvöldum sem telja vandræðalegt að opinberir starfsmenn skuli ganga fram fyrir skjöldu með þessum hætti. Þá veldur ekki síður titringi framganga stjórnarformannsins, Ögmundar Jónassonar, en hann er yfirlýstur andstæðingur virkjana og stóriðju, m.a. sem alþingismaður fyrir Vinstrihreyfinguna - grænt framboð.

Raunar hafa ýmsir orðið til þess að gagnrýna setu stjórnmálamannsins Ögmundar í svo veigamiklu embætti og benda á að erfitt geti reynst fyrir hann að skilja á milli hins pólitíska hlutverks og þess að gæta hagsmuna félaga í lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins. Í því sambandi nægir að benda á tvær aðsendar greinar sem birst hafa hér í blaðinu síðustu daga. Halldór Árnason, framkvæmdastjóri hjá Hafnarfjarðarbæ, sagði þar m.a. að með ólíkindum væri að Ögmundur sæi ekki að afstaða sín í þessu máli væri alfarið flokkspólitísk og Stefán Pétursson, fjármálastjóri Landsvirkjunar, benti á að sem stjónarformaður hefði Ögmundur þá meginskyldu að tryggja að samhengi ávöxtunar og áhættu sé með eðlilegum hætti. Augljóst sé hins vegar að stjórnarformaðurinn sé ekki með hugann við þessa skyldu auk þess sem hann hafi sýnt að faglegri þekkingu hans sem fjárfestis sé stórlega ábótavant.

Verkefnið afar áhættusamt

Þrátt fyrir þetta væri mikil einföldun að segja að afstaða Ögmundar Jónassonar sé eitthvert einsdæmi þegar kemur að lífeyrissjóðunum í þessum efnum. Fullyrða má að margir stjórnarmenn í stærstu lífeyrissjóðunum eru mjög varkárir gagnvart þessu verkefni sem slíku, enda er það í eðli sínu afar áhættusamt og um leið gríðarlega umfangsmikið og dýrt.

Þegar nánar er að gáð velta lífeyrissjóðirnir slíkum fjárhæðum og ráða yfir svo miklum eignum að fjárfesting sem þessi virðist næsta lítilfjörleg. Þannig má gera ráð fyrir því að verði hlutur lífeyrissjóðanna í Hæfi hf. um tíu milljarðar kr. jafngildi það um 1% af eignum þeirra árið 2006.

Stjórnarformaður lífeyrissjóðs, sem Morgunblaðið ræddi við, sagðist ekki enn vera fyllilega sannfærður um ágæti þess að Íslendingar eigi meirihluta í álverinu. Alltaf megi setja spurningarmerki við þátttöku lífeyrissjóða í svo áhættusömum rekstri. Á hinn bóginn vilji lífeyrissjóðirnir gjarnan standa í uppbyggingu íslensks atvinnulífs og lífsnauðsynlegt sé að jafna vægi einstakra greina í atvinnulífinu og auka hlutfall iðnaðar. Slíkt geti verið gulls ígildi í sveiflukenndu efnahagslífi.

Sami viðmælandi benti á að lífeyrissjóðirnir gætu ef til vill farið sömu leið og varðandi Hvalfjarðargöngin á sínum tíma. Þar hafi verið litið á fjárfestingu í göngunum í upphafi sem of áhættusama og því hafi sérstakir áhættufjárfestar fjármagnað gerð þeirra í upphafi. Þegar svo reynsla hafi verið komin á göngin, þau haldið vatni, staðist öryggiskröfur og sýnt arðsemi, hafi lífeyrissjóðirnir lagt fram fjármagn og gert endurfjármögnun þannig mögulega.

Hins vegar eru flestir tilbúnir að skoða málið ofan í kjölinn, ekki síst þar sem vitað er að íslensku efnahagslífi veitir ekki af innspýtingu fjármagns, ekki síst erlends fjármagns, auk þess sem atvinnulíf á Austurlandi bíður í ofvæni eftir áhrifum jafnstórkostlegrar uppbyggingar og raun ber vitni.

Þannig sagðist formaður stjórnar Sameinaða lífeyrissjóðsins (SL), Hallgrímur Gunnarsson, telja það vera ábyrgðarhluta af stjórn stærsta lífeyrissjóðs landsins að vilja ekki taka þátt í að kanna kosti fyrirhugaðs álvers í Reyðarfirði sem fjárfestingarkosts. Stjórnarformaður Lífeyrissjóðs verslunarmanna hefur hins vegar sagt að ákvörðun stjórnar LSR sé athyglisverð.

Hallgrímur sagðist raunar skilja málið þannig að LSR hefði efasemdir um að skoða málið. "Það finnst mér vera ábyrgðarhluti. Svona stór dæmi verður að skoða ofan í kjölinn og taka svo afstöðu," sagði hann og benti um leið á að framkvæmdastjóri SL sé að kanna þessi mál fyrir hönd sjóðsins, en engin ákvörðun hafi verið tekin um að vera með eða vera ekki með. Frekar en aðrir lífeyrissjóðir hefðu gert.

Magnús L. Sveinsson, stjórnarformaður LV, sagði hins vegar að starfshópnum væri fyrst og fremst ætlað að afla gagna til að stjórnin geti betur áttað sig á því hvort um sé að ræða fýsilegan fjárfestingarkost. Starfshópurinn ætti ekki að taka neinar ákvarðanir, enda sé slíkt í verkahring stjórnanna.

Uppnám vegna skilyrða Norsk Hydro um aðild að Reyðaráli

Áhrifamikill forystumaður í stórum lífeyrissjóði, sem Morgunblaðið ræddi við, sagði að afstaða Ögmundar og framganga hans í fjölmiðlum að undanförnu væri ef til vill engin tilviljun. Gerði hann því skóna að með kröfum sínum um frekari upplýsingar og staðhæfingum um að málið væri þannig vaxið að enn væri ekki unnt að taka neinar ákvarðanir, væri Ögmundur að reyna að kalla fram frekari upplýsingar um samkomulag íslenskra stjórnvalda og Hæfis við Norsk Hydro. Meðal annars um þau skilyrði sem Hydro hefur sett fyrir þátttöku sinni í Reyðarálsverkefninu, enda byði fleirum en honum í grun að þau skilyrði væru þess eðlis að mörgum fjárfestum þætti nánast óaðgengileg.

Sjálfur segist Ögmundur vilja fá allt upp á borðið í þessum efnum og aðeins þannig verði hægt að meta málið á faglegan hátt.

"Ég hef heyrt orðróm um einhverjar undarlegar skuldbindingar íslenskra stjórnvalda gagnvart Norsk Hydro og að sama skapi undarleg skilyrði norska fyrirtækisins fyrir þátttöku í þessu verkefni," sagði hann við Morgunblaðið.

Þeirri kenningu hefur verið fleygt í hópi áhrifamanna í lífeyrissjóðunum að í gildi sé einhvers konar leynisamningur milli íslenskra stjórnvalda og Norsk Hydro um ótímabundna aðkomu norska fyrirtækisins að mikilsverðum þáttum í rekstri álfyrirtækisins í Reyðarfirði. Þannig sé nánast kveðið á um yfirráð Hydro Aluminium yfir tækniuppbyggingu álversins, hráefniskaupum, markaðsstarfi og útflutningi. Þetta allt saman án þess að Hydro eigi meirihluta í fyrirtækinu. Eftir standi íslenskir fjárfestar, þeirra á meðal lífeyrissjóðirnir, sem eigendur meirihluta hlutafjár en þó nánast valdalausir um fjölmarga stoðþætti í rekstrinum.

Samkvæmt heimildum Morgunblaðsins voru mál ekki svo langt komin að um væri að ræða samkomulag um þessi atriði. Hins vegar væri kominn á skilningur - og hann m.a. verið að einhverju leyti skjalfestur í sameiginlegum yfirlýsingum - beggja aðila í þessum efnum og því hafi Norsk Hydro gengið út frá því sem vísu að þannig yrði háttað tengslum þess og Reyðaráls hf.

Það var ekki fyrr en fulltrúum lífeyrissjóðanna og fleiri mögulegum fjárfestum varð þetta samkomulag ljóst, að renna fóru tvær grímur á forráðamenn Hæfis. Þeir virðast ekki hafa áttað sig á því hversu málið væri eldfimt fyrr en þá og létu Norsk Hydro þegar vita af þessum blendnu viðbrögðum að heiman. Sátu Geir A. Gunnlaugsson, framkvæmdastjóri Hæfis, og Erlendur Magnússon frá Íslandsbanka og stjórnarformaður Hæfisfund með Hydro í Ósló fyrir um hálfum mánuði þar sem hart mun hafa verið deilt um þennan þátt samstarfsins og fleiri.

Samkomulag varð ekki á þessum fundi, enda sögðust yfirmenn Hydro í þeirri trú að þessi þáttur væntanlegs samstarfs hafi nánast verið frágenginn og aldrei verið í raun neinn ágreiningur um. Því kæmi kúvending í svo veigamiklu máli nú, á lokastigum samningagerðarinnar, þeim afar spánskt fyrir sjónir.

Svo viðkvæmt mátu forráðamenn Hæfis ástandið eftir þennan fund að afráðið var að senda forstjóra Þjóðhagsstofnunar, Þórð Friðjónsson, út til Óslóar nokkrum dögum síðar til enn frekari fundahalda. Þórður hefur ekki einasta verið formaður viðræðunefndar um stóriðjumál heldur var hann einnig ráðuneytisstjóri í iðnaðarráðuneytinu þegar þreifingar hófust við Norsk Hydro í ráðherratíð Finns Ingólfssonar.

Þórður staðfesti í samtali við Morgunblaðið að hann hefði farið til Ósló til viðræðna við Norsk Hydro en hann vildi ekkert upplýsa um efni eða gang þeirra viðræðna.

Geir A. Gunnlaugsson sagði hins vegar ljóst og nauðsynlegt að hafa í huga að ekki liggi fyrir endanlegir samningar við Hydro um alla þætti væntanlegrar samvinnu. Um þau mál sem standi enn út af borðinu sé verið að semja þessar vikurnar.

"Það liggur fyrir að Íslendingar vilja til lengri tíma litið hafa meira að segja um eignarhlut sinn og framleiðslu fyrirtækisins. Hins vegar er jafnljóst að til skemmri tíma litið verða að liggja fyrir samningar um sölu á málminum og útvegun hráefnis. Án þess er ekki hægt að fjármagna álverksmiðjuna," segir hann.

Samkvæmt heimildum Morgunblaðsins hefur nokkuð þokast í átt til lausnar málsins eftir fund Þórðar ytra og gætir nú meiri bjartsýni á að lending náist í þessu máli heldur en fyrr í mánuðinum þegar ýmsir tóku svo djúpt í árinni að segja Reyðarálsverkefnið allt í uppnámi vegna málsins. Hitt fer ekki á milli mála að íslenskir fjárfestar eru ekki tilbúnir að fallast á nánast ótakmarkað og ótímabundið samstarf við Norsk Hydro miðað við óbreytt eignarhlut í Reyðaráli. Einhvers staðar þarna á miðri leið verða aðilar málsins að mætast. Líklegast er talið að lausnin felist í því að Norsk Hydro sjái um þessi fjögur aðalatriði, þ.e. tækniuppbyggingu, hráefni, markaðsmál og útflutning, á ákveðnu fjármögnunartímabili, þetta 15 ár, en síðan verði eigendum fyrirtækisins frjálst að semja upp á nýtt um einhverja þætti, t.d. um uppbyggingu framleiðslulínunnar. Það verði þó aldrei gert með því að efna til beinnar samkeppni á einhverjum sérsviða Hydro Aluminium.

Einn viðmælandi blaðsins sagði að í ljósi þessarar "uppákomu", eins og hann orðaði það, mætti draga þá ályktun að Hæfi hafi of seint tekið fulltrúa lífeyrissjóðanna inn í viðræðurnar og kynnt þeim alla þætti málsins. "Þeir eiga að fjárfesta fyrir tugi milljarða og ráða stórum hluta fyrirtækisins. Samt eru þeir fyrst nú að átta sig á einstökum þáttum verkefnisins," sagði hann.

Geir A. Gunnlaugsson segir að enginn geti búist við því að samningaviðræður um jafnviðamikil mál gangi alltaf fyrir sig eins og í sögu. Miklu fremur megi líkja leiðinni við holóttan íslenskan fjallveg sem sé erfiður yfirferðar enda þótt flestir komist á endanum leiðar sinnar.

"Ég get bara sagt að það er enn verið að takast á um ýmis atriði. Þetta er allt saman enn í eðlilegum farvegi og ég hef ástæðu til að vera bjartsýnn."

Aðspurður um skýringar á þátttöku Þjóðhagsstofustjóra í viðræðum ytra á síðustu dögum sagði Geir: "Þórður hefur lengi verið þátttakandi í þessum viðræðum fyrir hönd iðnaðarráðherra. Þó að hann ræði við stjórnendur Hydro á fundi nú, þarf það ekki að vera neitt óeðlilegt, heldur aðeins hluti af því að verið sé að leita lausna."

Stefnt að erindi um fjármögnun til lánastofnana í september

Á kynningarfundi Hæfis með fulltrúum lífeyrissjóðanna á Hótel Sögu í byrjun júní lýstu Hæfismenn því yfir að þeir vonuðust eftir skýrum vísbendingum um vilja lífeyrissjóðanna til Reyðarálsverkefnisins fyrir lok júlí.

Þessi frestur er nú liðinn og ekkert bólar á formlegri afstöðu lífeyrissjóðanna. Geir A. Gunnlaugsson segir að vonir um skýrar vísbendingar fyrir júlílok hafi verið óraunhæfar og í ljós hafi komið að lífeyrissjóðirnir þyrftu rýmri tíma til að meta þennan fjárfestingarkost.

"Á fundinum töluðum við um júlílok en það er ekkert aðalatriði heldur hitt að lífeyrissjóðirnir komi að málinu og geri á því nokkurs konar frummat. Ég veit ekki betur en að þetta verkefni sé í fullri vinnslu hjá þessum aðilum og innan skamms vitum við frekar hvernig landið liggur. Þá getum við sent formleg erindi til banka og leitað eftir tilboði í fjármögnun. Við stefnum enn að því að af því geti orðið í september," segir hann.

Ögmundur Jónasson, formaður stjórnar LSR, hefur upplýst í fjölmiðlum að á kynningarfundinum á Hótel Sögu hafi þetta verið orðað þannig að vilji lífeyrissjóðanna gagnvart þessu verkefni þyrfti að liggja fyrir í sumar, helst fyrir júlílok, en loforðin yrðu síðan innheimt um áramótin.

Geir A. Gunnlaugsson segist ekki muna hvernig þetta hafi nákvæmlega verið orðað á fundinum. Aðalatriðið sé að lokaákvörðun verði að liggja fyrir einhvern tíma í janúar svo unnt sé að skera úr, af eða á, þann 1. febrúar 2002.

Samkvæmt heimildum Morgunblaðsins hafa forsvarsmenn Hæfis lagt áherslu á trúnað í samskiptum sínum við hugsanlega fjárfesta í Reyðarálsverkefninu. Slíkt er vitaskuld ekki óþekkt í viðskiptaheiminum en nokkra athygli vekur að Hæfi hefur farið þess á leit við framkvæmdastjóra lífeyrissjóðanna að þeir skrifi undir yfirlýsingu um trúnað á ensku, sk. secrecy agreement. Hefur sú krafa mælst illa fyrir meðal fjárfestanna sem, sumir hverjir, telja þetta merki um óþægilegt pukur. Þannig hefur þessi beiðni fallið í grýttan jarðveg meðal einstakra stjórnarmanna í lífeyrissjóðunum sem bentu á að framkvæmdastjórarnir bæru ekki ábyrgð á afstöðu sjóðanna til svo stórs verkefnis, heldur stjórnarmennirnir. Það væru þeir sem þyrftu að svara fyrir ákvarðanir sínar gagnvart umbjóðendum sjóðanna, þ.e. lífeyriseigendum. Meðal annars þess vegna mun enginn fulltrúi sjóðanna þegar hafa undirritað þessa yfirlýsingu, hvað sem síðar verður.

Geir A. Gunnlaugsson segir fullkomlega eðlilegt að einhvern tíma taki fyrir lífeyrissjóðina að koma að málinu og meta það. Fulltrúar Hæfis hafi unnið að því að útvega frekari upplýsingar sem óskað hefur verið eftir og aðeins sé unnið í samræmi við viðteknar venjur í alþjóðlegum viðskiptum.

"Ég veit ekki annað en unnið sé að þessum málum af fullum krafti þessa dagana," segir hann. "Ég á hins vegar ekki von á því að þetta muni valda nokkrum erfiðleikum, enda viðtekin venja og í raun sjálfsögð í viðskiptum sem þessum. Mikilvægast er að þeir, sem koma til með að taka stefnumótandi ákvarðanir í þessu máli, fái aðgang að öllum þeim upplýsingum sem þeir óska."

Geir segir að í slíkum trúnaðarupplýsingum geti verið fólgin talsverð verðmæti og því hljóti að teljast eðlilegt að farið sé með þær með gát.

"Fyrsta skrefið felst í því að þeir sem sýna áhuga á verkefni fá ákveðnar grunnupplýsingar. Hafi þeir enn áhuga, eftir að hafa kynnt sér þær, er eðlilegt að gengið sé frá yfirlýsingu um trúnað og í framhaldi af því komi ótakmarkaður aðgangur að gögnum og upplýsingum. Í því felst ekki skuldbinding og áfram er hægt að hætta við. Þetta er fyrst og fremst skuldbinding um að meðhöndla þessar trúnaðarupplýsingar á ákveðinn hátt," segir Geir.