Börnin okkar og úrræðin | 27. september 2018
Ekki flytja allt á sjúkrahúsin
Forstöðulæknir geðlækninga á Sjúkrahúsinu á Akureyri telur að yfirvöld séu á rangri leið ef flytja á alla þjónustu sem hefur verið sinnt af sjálfstætt starfandi læknum inn á sjúkrahúsin. Sumu sé betur sinnt á sjúkrahúsum öðru í sjálfstæðum rekstri. Auk þess sem það er ódýrara.
Ekki flytja allt á sjúkrahúsin
Börnin okkar og úrræðin | 27. september 2018
Guðrún Hálfdánardóttir
Setja bókamerki
Forstöðulæknir geðlækninga á Sjúkrahúsinu á Akureyri telur að yfirvöld séu á rangri leið ef flytja á alla þjónustu sem hefur verið sinnt af sjálfstætt starfandi læknum inn á sjúkrahúsin. Sumu sé betur sinnt á sjúkrahúsum öðru í sjálfstæðum rekstri. Auk þess sem það er ódýrara.
Forstöðulæknir geðlækninga á Sjúkrahúsinu á Akureyri telur að yfirvöld séu á rangri leið ef flytja á alla þjónustu sem hefur verið sinnt af sjálfstætt starfandi læknum inn á sjúkrahúsin. Sumu sé betur sinnt á sjúkrahúsum öðru í sjálfstæðum rekstri. Auk þess sem það er ódýrara.
Mjög hefur verið fjallað um þjónustu sérfræðilækna undanfarið og þar hafa komið upp ólík sjónarmið. Helgi Garðra Garðarsson, forstöðulæknir geðlækninga á Sjúkrahúsinu á Akureyri, segir að hér á landi hafi sjálfstætt starfandi geðlæknar sinnt langtímaeftirliti með fólki með geðraskanir, verkefni sem hefur verið sinnt á öðrum Norðurlöndum af litlum þjónustuteymum (distriktspsykiatri).
„Við erum enn stutt á veg komin í uppsetningu á slíkri þjónustu sem hefur þó orðið til á nokkrum stöðum á höfuðborgarsvæðinu og á Akureyri,“ segir hann.
Helgi segir að sumum verkefnum heilbrigðisþjónustunnar verði betur sinnt inni á sjúkrahúsi, en öðrum verkefnum sé betra að sinna í sjálfstæðum rekstri. Göngudeildarþjónusta innan sjúkrahúsa sé bæði dýrari og þyngri í vöfum en sambærileg þjónusta á einkarekinni stofu úti í bæ, enda ekki ástæða til að vísa fólki, sem dugir þjónusta í fyrstu og annarri línu, í þriðju línu þjónustu. Starfsemi sjúkrahúsa og einkastofa geti vel farið saman og væri óskandi að umræðan fari úr skotgrafahernaði þegar kemur að þessari þjónustu.
Verkefni geðdeilda og geðlækna eru margþætt og meðal þeirra umfangsmestu er meðferð og endurhæfing fólks með langvinna geðrofssjúkdóma. Þar er oftast um að ræða fólk sem veikist ungt og er veikt áratugum saman, segir Helgi Garðar Garðarsson.
Viðtalið birtist einnig um helgina í greinaflokknum Gætt að geðheilbrigði
Helgi Garðar er með sérfræðiréttindi í geðlækningum og barna- og unglingageðlækningum. Eftir sérnám í Danmörku starfaði hann um 15 ára skeið á barna- og unglingageðdeild Landspítalans. Á starfstíma sínum þar sinnti hann um 10 ára skeið ráðgjöf við meðferð ungmenna á sjúkrahúsinu Vogi. Helgi hefur einnig unnið við barna- og unglingageðlækningar í Noregi. Frá ársbyrjun 2016 hefur hann verið forstöðulæknir geðlækninga á Akureyri. Hann er jafnframt menntaður í jungískri sálkönnun.
Hann segir verkefni barna- og unglingageðlækninga vera margþætt, allt frá vægum tilfinningavanda yfir í alvarlegar geðraskanir og fötlunarvanda. Má nefna börn með námserfiðleika og aðlögunarvanda gagnvart skólaumhverfi eða öðru félagslegu umhverfi. Einnig má nefna fjölskylduvanda, hegðunarerfiðleika á unglingsaldri, fíknivanda og alvarlegar geðraskanir sem fylgja börnunum yfir á fullorðinsár. Verkefni geðlækninga fullorðinna eru sömuleiðis margþætt, allt frá vægum vanda, sem má sinna í heilsugæslu, yfir í mjög flókinn og samsettan vanda sem einungis verður sinnt inni á sjúkrahúsi. Flokka þarf alvarleikastig og þjónustuþörf í fyrstu línu, annarrar línu og þriðju línu þjónustu, en þá fyrst ber manni að tryggja aðkomu teymis mismunandi fagstétta.
Að sögn Helga er það á ábyrgð samfélagsins alls að skapa ramma og viðeigandi meðferðir fyrir hina mismunandi hópa sem sækja sér þjónustu í geðheilbrigðiskerfinu. Mikilvægt er að geðdeildir og sveitarfélög taki höndum saman við þjónustu og endurhæfingu þeirra einstaklinga sem veikjast ungir af langvinnum geðrofssjúkdómum.
Mikilvægt er, að sögn Helga, að sinna þeim veikustu mjög vel og breiddin í úrræðum fyrir þennan hóp þarf að vera mikil, allt frá innlögn á bráðadeildir geðdeilda til lengri eða skemmri tíma, yfir til ýmissa endurhæfingarúrræða.
Sveitarfélög og önnur þjónustukerfi þurfa að koma þar að og vinna saman að þeim úrræðum sem tengjast búsetu, vinnu, e.t.v. með stuðningi og námstengdum úrræðum.
Ekki nóg að þjónustan sé bara á höfuðborgarsvæðinu
„Þjónusta við fólk með geðrofssjúkdóma og aðrar alvarlegar geðraskanir á að vera í boði víðar á landinu en á höfuðborgarsvæðinu. Oft er um að ræða ungt fólk með umtalsverða fötlun vegna sjúkdómsins og því ekki rétt að ætlast til þess að það flytji á milli landshluta til þess að sækja sér viðeigandi þjónustu. Sú þjónusta er reyndar í boði á Akureyri en ekki annars staðar á landsbyggðinni, eins og staðan er í dag,“ segir Helgi.
„Þegar um er að ræða flókinn og samsettan vanda þarf aðkomu teymis fagfólks, lækni, sálfræðing, félagsráðgjafa, hjúkrunarfræðing, iðjuþjálfa og jafnvel sjúkraþjálfa, því aðkoma eins fagaðila dugir ekki. Teymi eru dýr úrræði en betri þjónusta til lengri tíma litið fyrir þá sem eru með svo umfangsmikinn vanda sem geðrofssjúkdómar eru,“ segir Helgi.
Spurður um hvaða sjúkdómar séu í þessum flokki segir Helgi að það séu geðrofssjúkdómar eins og geðklofi, geðhvörf, langvinnar og erfiðar þunglyndislotur og alvarleg sálvefræn vandamál.
Slík teymi eigi að vera á vegum geðheilbrigðisþjónustunnar en ekki heilsugæslunnar enda sé heilsugæslan á fyrsta þjónustustigi. „Í rauninni er verið að blanda saman þriðja stiginu og fyrsta stiginu með því að setja upp geðteymi innan ramma heilsugæslunnar,“ segir Helgi.
„Teymin eiga að tryggja möguleika geðfatlaðra á búsetu í heimabyggð með viðeigandi þjónustu. Það á ekki við í nútímasamfélagi að langveikir geðfatlaðir búi langtímum saman inni á deildum sjúkrahúsanna,“ segir Helgi og bendir á að það sé ekki nema rúmur áratugur síðan fólk var flutt eftir margra ára dvöl á langlegudeildum geðdeilda yfir í viðeigandi búsetu í sinni heimabyggð.
Gætum horft til Dana og Norðmanna
„Danir gerðu róttæka breytingu á rekstri geðheilbrigðiskerfisins á 8. áratug síðustu aldar þegar þeir innleiddu hverfisgeðlækningar (distriktpsykiatri). Áður voru starfandi átta risastór geðsjúkrahús, hvert með allt upp í tvö þúsund sjúklinga. Það þýddi að fáir þekktu sjúklingana til hlítar og sögu þeirra.
Á 20 árum voru sett upp 120 geðheilbrigðisteymi þar sem hvert teymi þjónar um það bil 40 þúsund manna íbúasvæði. Hvert teymi er miðlægt í þjónustu við skilgreindan markhóp með vanda á nægilega háu alvarleikastigi til að réttlæta teymisaðkomu skjólstæðinga sem þurfa á langtímaeftirliti að halda.
Teymið ber ábyrgð á að tryggja alla þá þjónustu sem skjólstæðingurinn þarf á að halda hvort sem um er að ræða meðferðarúrræði sem veitt eru af teyminu sjálfu eða vinna að samþættingu við önnur þjónustuúrræði, þar á meðal þá þjónustu sem veitt er af sveitarfélaginu, svo sem búsetuúrræði og aðra félagsþjónustu. Mikilvægt hlutverk teymanna er að stuðla að samvinnu þjónustukerfa. Teymið er hjartað í allri starfseminni og aðrir eru kallaðir til ábyrgðar því þetta þýðir ekki það að öllu sé hent í teymið og aðrir geti firrt sig ábyrgð heldur bera þeir hluta ábyrgðarinnar áfram.
Norðmenn hafa útfært langtímaábyrgð gagnvart fötluðum börnum á góðan hátt. Börn með fötlun eiga rétt á samfelldri þjónustu. Skilgreindur er ábyrgðarhópur samsettur af tengiliðum úr öllum þjónustukerfum sem koma að málum fatlaða barnsins og halda utan alla þætti sem varða velferð og þroska þess. Þetta teymi hittist með reglulegu millibili þar til barnið nær 18 ára aldri,“ segir Helgi.
Að sögn Helga ber málastjóri skjólstæðingsins í hverju teymi ábyrgð á því að tryggja samfellu í þjónustu við hann, jafnvel um margra ára skeið. Í Noregi er að sögn Helga vel staðið að geðheilbrigðismálum, ekki síst varðandi börn og ungmenni og margt sem við Íslendingar gætum lært af þeim og tekur hann þar í sama streng og svo margir viðmælendur mbl.is við vinnu á þessum greinaflokki og greinaflokkum um úrræði fyrir börn og ungmenni.
Helgi segir að það sé áhyggjuefni hérlendis hvað mikið vanti af öðrum úrræðum fyrir ungmenni frá 18 ára aldri til 25 ára. Til dæmis starfstengd úrræði fyrir ungmenni sem eigi erfitt með aðlögun að félagslegu umhverfi, skóla eða starfi.
„Við þurfum að tryggja samfellu í þjónustunni og að börn detti ekki á milli kerfa þegar þau komast á fullorðinsaldur. Það þarf að setja ábyrgðarhóp á laggirnar strax í barnæsku, fyrir þjónustubörn, börn með fötlunarvanda, sem tryggir samfellu í þjónustu við þau.
Sem betur fer ná flest ungmenni góðri aðlögun að námi eða starfi. Huga þarf að úrræðum fyrir þau ungmenni sem ekki ná því að aðlaga sig aldurssvarandi verkefnum nema með hjálp. Þá þarf að huga að náms- eða starfstengdum úrræðum með viðeigandi hjálp. Það þarf að huga að raunhæfum verkefnum fyrir ungmennin sem móta þau. Samfélagið kemur ekki fólki til manns bara með geðheilbrigðisþjónustu heldur mótast ungmennin af þeim verkefnum sem þau taka sér fyrir hendur.
Hingað til hefur samfélagið leyst þetta með annaðhvort skólaúrræðum eða hefðbundinni vinnu, en það eru ekki öll ungmenni sem ná að aðlagast eða mæta kröfum samfélagsins eins og við þekkjum, t.d. með miklu brottfalli úr framhaldsskóla.
Það er brýn nauðsyn að ráða bót á þessu með einhverjum úrræðum sem geta stutt við þroska þessara ungmenna. Því miður eru allt of margir þeirra sem detta út úr framhaldsskóla í verkefnaleysi heima hjá sér í langan tíma eftir það. Jafnvel í einhver ár á meðan þau eru að fóta sig og verða burðugri til að halda áfram hvort sem það er í skóla að nýju eða út á vinnumarkaðnum,“ segir Helgi og nefnir Fjölsmiðjuna sem sniðugt starfstengt úrræði.
Hún er ekki meðferðarúrræði heldur vinnustaður. Ungmenni fái laun fyrir vinnu sína þar og mótist af verkefnum sem þeim eru falin og af þeirri félagslegu umgjörð sem þau koma inn í.
Þöglu ungmennin sem glíma við mestan vanda
„Því það eru ekki bara þeir sem eru í vímuefnum sem detta út úr framhaldsskólum og oft er bara horft á þá sem eru erfiðastir. Það eru miklu fleiri þarna, svo sem þöglu ungmennin sem ekki fer mikið fyrir og eru stundum sá hópur sem glímir við hvað mestan vanda sem endar jafnvel í félagslegri einangrun og geðrofi. Oft fá þau ekki stuðninginn fyrr en þau eru orðin alvarlega veik og þá er miklu dýrara og erfiðara að aðstoða þau,“ segir Helgi.
Sjúkrahúsið á Akureyri sinnir svæði þar sem um 50 þúsund manns búa. Geðsviðið þar er því eðlilega mun minna en á Landspítalanum, en á sama tíma verður að hafa í huga að á Akureyri er nú enginn sjálfstætt starfandi geðlæknir á stofu og því þarf geðdeildin þar að sinna fjölþættari þjónustu en ella. Á höfuðborgarsvæðinu eru um 30 sjálfstætt starfandi geðlæknar á stofu, en þeir eru í raun allt of fáir miðað við þörfina.
Helgi segir að um 700 einstaklingar nýti sér göngudeildarþjónustuna á Akureyri á hverju ári sem er mikið miðað við fjölda starfsmanna. „Við erum með jafnstóra göngudeild og barna- og unglingageðdeild Landspítalans. Umfang þjónustunnar hefur margfaldast frá því að ný geðdeild var stofnuð á Akureyri árið 1986 en stækkun húsnæðis og fjölgun starfsfólks hefur ekki haldist í hendur við aukningu þjónustunnar.“
Helgi hefur áhyggjur af lítilli nýliðun barna- og unglingageðlækna. Stór hluti þeirra sem starfa á Íslandi er um sextugt og svo til engin nýliðun hefur orðið í þessari sérfræðigrein um árabil. Heilbrigðisráðuneytið fór á sínum tíma í átak til að fjölga þeim sem leggja fyrir sig heimilislækningar og segir Helgi að það væri ráðlegt að stíga sams konar skref varðandi barna- og unglingageðlækna.
„Innan tíu ára stefnir í alvarlegan skort á barna- og unglingageðlæknum, reyndar einnig geðlæknum fullorðinna, og það er grafalvarlegt mál. Það tekur um það bil fimm til tíu ár að mennta og þjálfa upp hvort sem er geðlækni eða barna- og unglingageðlækni en þeir eru teljandi á fingrum annarrar handar sem eru núna í þjálfun í síðarnefndu sérgreininni,“ segir hann.
Eitt af því sem rætt hefur verið um í fjölmiðlum er hvort ekki þurfi að auka dreifingu á þjónustu við ungt fólk með alvarlegar geðraskanir. Koma mætti upp lítilli geðdeild á Norður- eða Austurlandi sem sinnir fólki með tvígreiningar og ungmennum með blöndu af vægari geðvanda og fíknivanda.
Helgi segir slíka þjónustu ekki vera til staðar úti á landi og því þurfi ungmenni að leita til Reykjavíkur. Á Akureyri er starfrækt lokuð deild fyrir fullorðna en ekki þykir vænlegt til árangurs að blöndun verkefna sé of mikil á einni deild, bæði hvað varðar aldur og þá erfiðleika sem fólk glímir við.
Heimilislæknar gegna mikilvægu hlutverki
Eitt af því sem Helgi nefnir er hlutverk heimilislækna og hve oft það er talað niður. „Þetta er vel menntuð stétt og gegnir mikilvægu hlutverki í heilbrigðiskerfinu. Oft er líka talað neikvætt um lyfjameðferð en lyf gegna mikilvægu hlutverki í geðlækningum.
Lyfin eru öflugasta vopnið sem við höfum til þess að koma fólki úr geðrofsástandi og til að meðhöndla alvarlegt þunglyndi og kvíða. Margir skjólstæðingar geðdeilda eru með vanda á það háu alvarleikastigi að þeir þurfa reglulega þjónustu um lengri tíma. Við verðum að gæta þess að umræðan verði ekki of einhliða og að þjónustan verði sniðin að þörfum hvers og eins,“ segir Helgi Garðar Garðarsson.
/frimg/1/8/66/1086609.jpg)
